Bizim Aile
ÇOCUK VE GENÇLERDE ZORBALIK
“Zorbalık” adı verilen davranış 19. yy.’dan itibaren, normalden daha güçlü ve tekrarlanan, saldırgan bir özellik olarak karşımıza çıkmaya başladı. Zorbalığın ulaşılabilinen en eski örneği, 1857 yılında yayımlanan Thomas Huges’in “Tom Brown’nun Okul Günleri” adlı kitabıdır. İlk kez Dan Olweus tarafından Norveç okullarındaki zorbalığa dikkat çekilmesi üzerine kısa sürede önce komşu ülkelerden, daha sonra deniz aşırı ülkelerden benzer örnekler gelmeye başlamıştır.
Zorbalık davranışı; zorba (inisiyatifi olan), kurban (eziyet edilen) ve zorbayı destekleyen bireyler (zorbayı yüreklendiren
ve alkışlayanlar) olmak üzere birden fazla birey ve grubu içerir. Kurban ve zorbanın kişilik özelliklerine bakıldığında
farklılıkları görmek mümkündür. Kurbanlar; sıklıkla hedef gösterilen, kendini savunamayan, fiziksel bakımdan güçlü
olmayan, kontrol edilmeye alışmış, başkalarının eylemlerindeki güçten korkan, kendine olan saygısı zedelenmiş
bireylerdir. Baskıcı bir aile yapısına boyun eğmeye alışmış çocuklar ve gençler, etnik kökeni farklı, cinsiyet
ayrımcılığına uğramış ve engelli bireyler de yukardaki özelliklere eklenebilir.
Zorbalık davranışı sergileyen kişilerle yapılan ilk çalışmalar sosyal zekâlarının düşük olduğunu gösterse de ilerleyen araştırmalarda yüksek bir sosyal kapasiteye sahip oldukları, sosyal kazanç elde etmek adına zorbalık yaptıkları ama bu davranış kalıbı sonucunda anti sosyal olmak gibi olumsuz davranış kalıplarına vardıkları görülmüştür. Hem dişil hem eril davranış kalıplarında zorbalığı görmek mümkündür. Zorbalık davranışı; fiziksel güç, dış görünüş, duygusal yaşam ya da statüye dayanan tüm cinsiyet rollerinde ortaya çıkabilmektedir.
ZORBA VE KURBAN ROLLERİNİ OLUŞTURAN FAKTÖRLER
Peki neden çocuklar farklı kişilik özellikleri sergiler? Genetik yapı ve çevresel faktörler büyük önem taşımakla
birlikte ekonomik unsurlar önemli bir etki oluşturmaktadır. Çocuğun gördüğü ilk iletişim örneği aile içi şiddet
olabilir ve bu durumda isteklerini şiddet yoluyla elde edebileceği algısına veya değersizlik hissine kapılabilir.
Değersizlik hissi ise kişinin bulunduğu sosyal ortamlar ve iç-dış göçlerin etkileri sonucunda oluşabilmektedir.
Alışılmış toplumsal değerleri bırakıp yenilerine uyum sağlamak kolay değildir. 2000’li yılların başında yapılan
bir sosyal deneyde; şehir merkezine, şehre yakın bir köye ve şehir dışından göçle gelerek merkezden uzağa
yerleşen ailelerde yetişen çocukların zorbalık eğilimleri incelenir. En fazla saldırgan davranışa, göç etmek
zorunda kalan, merkezden uzak okullarda eğitim alan çocuklar arasında rastlanır.
Şehir hayatıyla birlikte değişen toplumsal roller sonucunda, alışılagelmiş aile birliği ve kontrol mekanizmasının yeniden kurulması gerekir. Bu süreçte çocuk, daha önce tutunduğu ve kabul edildiğini gördüğü zorbalık davranış modellerini örnek alabilmektedir. İçe dönük anne-baba tutumları, aile yaşamında edinilen fobiler, kardeş kıskançlığı, ilgisizlik gibi faktörler zorbalık davranışını tetikleyen etkenler arasındadır.
ZORBALIK DENEYİMİNİ GÖSTEREN İŞARETLER
Kurban deneyimi yaşayanlarda görülen bazı işaretler şunlardır: Açıklanamayan yara bereler; kaygı ve travma
sonucu rastlanabilecek stres durumları, kızgınlık, çaresizlik hissi, kaybolan ya da harap olmuş giysiler, yeme
alışkanlıklarının değişimi, okuldan kaçmalar, kendine zarar verme, intihar düşünceleri.
Zorba davranışı sergileyen çocuklarda görülen belirtiler ise; fiziksel ve sözel kavgalara karışmak, müdürün
odasına sık sık gönderilmek, problemli ve kendi gibi zorbalık yapan arkadaşlarla birlikte olma, gündelik
aktivitelerde saldırganlığının dozunun artması şeklindedir.
Zorbalığa şahit olanların davranışlarında; okul başarısında düşüş, duygusal örselenme, depresyon, travma sonrası
stres görülmektedir. Okulda zorbalık denildiğinde sadece akran gruplarından söz edilemez. Öğretmen-öğrenci,
hizmetli-öğrenci arasında da zorbalık ortaya görülmesi mümkündür.
FİZİKSEL, DUYGUSAL VE SANAL ZORBALIK TÜRLERİ
Zorbalığın çeşitlerini incelediğimizde fiziksel, duygusal ve sanal zorbalıktan söz edebiliriz.
Fiziksel zorbalıkta, dövüş, kafa atma, tekmeleme, cimcikleme, saç çekme, yumruk atma, tokatlama, tükürme,
kurbanın üstüne bir şey dökme, ateşli ateşsiz silah kullanımı, ağırlığı fazla olmayan cisimler fırlatma, ısrarcı göz
kontağı kurma, şahsi eşyalara zarar verme ve hırsızlık gibi davranışlar meydana çıkar.
Duygusal zorbalıkta ise dedikodu çıkartma, görmezden gelme, kurbanın ismiyle alay etme, elbiseleri, beden
biçimi hakkında başkalarını da yanına katarak kurbanı küçük düşürme gibi davranışlarla karşılaşılmaktadır.
Sanal zorbalık, teknolojinin bir çıktısı olarak düşünülebilir. Tabletler, akıllı telefonlar ve bilgisayarlar aracılığı ile başkalarını korkutmak, tehdit etmek, üzerinde oynanmış fotoğraflar göndermek buna örnektir. Prof. Dr. Bernard James’in dediği gibi teknoloji, zorbaların işini kolaylaştırmıştır. Sanal zorbalığa uğrayan kişi, yakınları ve ebeveynleri ile durumu paylaşamamakta, gün geçtikçe içine kapanmakta, benlik saygısını kaybetmekte, hatta bazen intihara sürüklenmektedir.
Yapılan çalışmalarda görülen ilginç bir durum da intikam hissiyle öfke dolu olan kurbanın, kimi özellikleri değişip
kendini güçlü hissettiğinde kendisinin bir zorbaya dönüşebilmesidir. Elbette bu durum genellenememekle
birlikte zorbalığa maruz kalan bireyler uzun süre yetersizlik, korku ve güvensizlik yaşayabilirler. Zorbalar ise her
ne kadar çevresinden sosyal olarak güçlü etiketi alsa da okul ve iş yaşantısına uyum sağlayamayan, yalnızlık
duygusu yaşayan bireyler olarak yaşantılarını sürdürebilmektedir.
Dünyanın hemen her toplumunda rastlanılan zorba davranışlarının üstesinden gelmek üzere birçok çalışma
yapılmakta. Bu çalışmalar, ailelerden ve okullardan beklenilen tutumlar olarak şu maddelerle özetlenebilir.
Aileden beklenilenler:
Çocuklara zorbalık hakkında bilgi verin ve çocuğun zorbalığı anlamasını sağlayın.
Çocuğunuzla açık iletişimde bulunun.
Çocuğunuzun benlik saygısını yükseltin.
Zorbalık tanığı olup olmadığını anlatmasını isteyin.
Zorbalık davranışlarının neden kabul edilmediğini açıklayın.
Okullardan beklenilenler:
Rehberlik derslerinde zorba-mağdur rol dağıtımı yaparak olası olumsuz duyguların
öğrenciler tarafından fark edilmesi sağlanmalı.
Sağlıklı akran ilişkilerinin ne olduğu anlatılmalı.
Öğrenciler için psikolojik sağlamlık programlarının sayısı arttırılmalı.